Neophodne promjene

Crna Gora mora značajno da poboljša avio dostupnost, organizaciju turističkog proizvoda i cjenovnu diferenciranost

DISKRECIONI DOHODAK

Smatramo da nemamo adekvatan marketing ka tržištima koji imaju značajan diskrecioni dohodak, a minornu zastupljenost u ukupnom kvantumu gostiju. Tu prije svega mislim na skandinavske zemlje čiji je diskrecioni dohodak značajan (okvirno od 2.885€ u Švedskoj do 4.149€ u Danskoj), kao i zemlje Beneluxa (Holandija 3.145€, Belgija 2.463€).

Pravilno targetirani marketing biće esencijano važan i za neka druga, udaljena tržišta kojima je Crna Gora postala atraktivna, poput SAD. 

Mislim da se u dovoljnoj mjeri ne anticipira činjenica da EU postaje naše vodeće tržište sa 37%, te potom dolaze regionalna tržišta sa 35%, koja su često u fokusu u smislu da Crna Gora kao turistička destinacija nije tržišno održiva bez navedenih tržišta.

Posmatrajući na nivou kolektivnog smještaja, navedeni procenat učešća zemalja EU je još izraženiji, odnosno 41%. Dodatno, to je važno zbog činjenice da je prosjek neto zarada u Evropskoj uniji značajno veći u odnosu na zemlje regiona, a samim tim i diskrecioni dohodak koji opredeljuju za sektor usluga, u ovom slučaju sektor turizma. 

AVIO DOSTUPNOST

Crna Gora mora permanentno da radi na adekvatnoj avio dostupnosti, iz prostog razloga, jer je dominantno avio destinacija, ali i zbog povećane konkurentnosti susjednih aerodroma. Kada je u pitanju aerodrom u Tirani, broj dolazaka je narastao sa 2,9 miliona u 2018. godini na 7,3 milion u 2023. godini, prevashodno zbog adekvatne umreženosti i ogromnog rostera lowcost kompanija. Za 2024. godinu je posljednjim najavama predviđeno čak 19 novih linija, što dovoljno govori o daljoj akceleraciji kada je rast broja putnika na navedenom aerodromu u pitanju.

Potom, aerodrom Dubrovnik (2,42 mil. putnika) je u 2023. godini recimo, imao promet koliko Podgorica i Tivat zajedno (2,52 mil. putnika).

RADNA SNAGA 

Vidimo da i ove godine se o radnoj snazi govori u posljednji čas, kako od strane poslodavaca, odnosno turističke privrede, tako i od strane sektora zapošljavanja. Iznijeću određene činjenice koje korespondiraju sa mojim stavovima po ovom pitanju.

Prvo, nemamo strategiju razvoja ljudskih resursa u turizmu od 2016. godine (niti imamo naznaka da ćemo je uskoro imati), što smatram nedopustivim, jer ne možemo ni kvantitativno, ni analitički po nivou kvalifikacija, da konstatujemo nedostajući obim radne snage.

Drugo, ne postoji simbioza akademskog sektora, tržišta rada i turističke privrede, u smislu neophodne  saradnje u smislu strateškog pristupa i operativne razmjene informacija i znanja. Smatram da je  potrebno sprovoditi mjesečne, odnosno kontinuirane ad hoc sajmove zapošljavanja po principu Carrier Days ili Carrier Week modela na fakultetima i u srednjim školama, gdje podrazumijevam mnogo aktivniju rolu kako poslodavaca, tako i akademske zajednice, koje bi, vremenom djelovale u simbiozi.

Treće, po zvaničnim podacima za mart 2024. godine prosječna neto zarada u turizmu je 760€, što je značajno niže od prosjeka na državnom nivou od 825€, što posmatrajući iz tog ugla, rad u turizmu ne čini dovoljno atraktivnim. Da bi domaći kadar dodatno animirali, u ovom kontekstu, potrebna je urgentna izmjena legislative koja omogućava involviranje instituta stalnog sezonskog radnika, a potom i praktična implementacija istog. Prvenstveno se odnosi na zaposlene koji su u kontinuitetu radili najmanje šest mjeseci kod istog poslodavca, gdje se podrazumijeva da će u istoj kompaniji raditi još makar godinu dana. Takođe je potrebno jasnije definisati učešće studenata i đaka u operativnim procesima u turizmu, kako bi se isti maksimalno zaštitili od potencijalno neadekvatnog tretmana.

Dodatno, od cca. 37.000 nezaposlenih na nivou Crne Gore, u prosjeku 83%-87% su sa nivoom kvalifikacija od prvog do četvrtog stepena. Dio navedenog kvantuma radne snage je neophodno prekvalifikovati, što bi zadovoljilo bazične potrebe za radnom snagom i značajno smanjilo potražnju za inostranom radnom snagom.  

Četvrto, potrebno je formiranje i restruktuiranje  određenih obrazovnih programa- na primjer, u pojedinim opštinama, koje plediraju da budu dominantno turističke destinacije, uopšte ne postoji profilacija na nivou turističkog tehničara, poput Kotora (smatram da je u smislu ukupnog ekonomskog razvoja Kotora neophodno uvođenje i profilacije IT tehničara za razvoj web i mobilnih aplikacija), a pride, ne vidim zainteresovanost ključnih stejkholdera poput lokalne uprave i biznis zajednice u smislu zvaničnog apela resornom ministarstvu po ovom pitanju.

Peto, na određenim visokobrazovnim ustanovama imate usmjerenja ili module koji samo u najminimalnijem mogućem obimu imaju predmete turističke profilacije, što studentima ne omogućava ni fundamentalna znanja iz ove oblasti. 

Smatram da establišment mora da ovdje djeluje u dva pravca, odnosno animacijom i edukacijom domicilnog stanovništva kada su u pitanju zanimanja u turizmu, jer je inkluzija domicilnog stanovništva najznačajniji element održivosti u turizmu. Dalje, potrebno je izvršiti detaljno anketiranje radnika iz navedenog kvantuma zašto neće da rade u turizmu, ako je ta premisa uistinu tačna. Da li je to zbog gore pomenute zarade, drugih uslova poput smještaja, odnosa poslodavca… ? Moraju se donijeti jasne konkluzije, a ne da odgovori na navedena pitanja ostaju negdje...

KONKURENCIJA

Vidimo da u medijima često provejava narativ da nam je Hrvatska ključni konkurent (što samo u određenom manjem dijelu jeste, dok se u dijelu Istre i Kvarnera uopšte ne možemo porediti zbog izuzetne cestovne dostupnosti koju navedena destinacija u tom kraku ima kada su u pitanju zapadnoevropska tržišta), gdje se zanemaruje permanentan rast i učinak Albanije. 

Albanija ima značajan rast broja dolazaka i noćenja u 2023. godini od 31,6%, od toga inostranih turista od 34,6% u odnosu na 2022. godinu. 

Statistički klaster u kojima su tretirani zemlje regiona je rastao u iznosu od 38,7%. Još izraženije su tendencije ako navedene podatke uporedite sa 2019. godinom.

 U isto vrijeme, u odnosu na referentnu 2019. godinu, Crna Gora je imala značajan pad broja dolazaka u privatom smještaju upravo kad su tržišta regiona u pitanju: Albanija -56%, Kosovo -39% (kad je ovo tržište u pitanju, dio navedenog pada je amortizovan rastom istog u kolektivnom smještaju), što je rezultiralo ukupnim padom dolazaka u privatnom smještaju od 13% u odnosu na pomenutu godinu. 

CIJENE

Kad uporedimo zvanične podatke za period januar-april 2024. godine kad je u pitanju segment smještaja i ishrane u poređenju sa istim periodom prethodne godine, konstatovaćemo rast cijena u navedenom sektoru od 13,4%, dok je na nivou svih djelatnosti 4,9%. 

Dalje, ako uporedimo rast cijena u periodu januar-april 2023. godine u odnosu na identični period  2022. godine cijene su u posmatranom sektoru rasle 16,5%. 

Dakle, permanentan rast cijena na dvocifrenom nivou za koji smatram da ne korespondira sa paralelnim rastom kvaliteta usluga i sadržaja u posmatranom sektoru, kao ni sa rastom ulaznih inputa na tom nivou, što može postati limitirajući faktor u daljem tržišnom pozicioniranju.

Na navedenom posebno instistiram zbog klastera regionalnih tržišta i potencijalnog odliva gostiju koje sam več notirao u tekstu, ali i  zbog usporenog ekonomskog rasta u određenim EU zemljama, ali i nagovještaja da će u određenim tržištima gdje imamo razvojni potencijal i dalje biti prisutna inflacija na značajnom nivou.

Naime, MMF u oktobru 2023. godine na nivou eurozone predviđa ekonomski rast (na bazi realnog GDP-a) od svega 1,2%, a na nivou partikularnih, za nas jako značajnih emitivnih tržišta takođe minoran rast, kojem bi više odgovarao termin stagnacija: Njemačka 0,9%, Francuska 1,3%, Velika Britanija 0,6%. S druge strane, za zemlje Istočne i Centralne Evrope je projektovana inflacija od 4,6% do 6,6%, a za baltičke zemlje od 3,9% do 4,2%.

U kontekstu navedene cjenovne eskalacije, ali i u smislu osnovnih postulata održivosti, smatram neophodnim zaštititi domicilno stanovništvo u kontekstu ugostiteljske potrošnje, uvođenjem gradskih i loyality kartica, jer je pored inkluzije stanovništva u radnom segmentu, ista neophodna i kao potrošača.

 POPUNJENOST U KOLEKTIVNOM SMJEŠTAJU

Iako broj turističkih konzumenata u kolektivnom smještaju bilježi rast od 11% u odnosu na referentnu 2019. godinu, u navedenom kontekstu značajno zaostajemo za prosjekom EU kada je u pitanju popunjenost kapaciteta (27,5% CG u odnosu na 47% EU, od čega neke zemlje EU značajno više od navedenog prosjeka: Kipar 66%, Španija 59%, Hrvatska 55%, Malta 54%, Grčka 51%, Francuska 49%, Portugal 49%).Što se tiče privatnog smještaja, opservirano poređenje ne možemo uraditi na adekvatan način, jer nemamo pouzdan zvaničan podatak (makar i okviran) o kapacitetima u navedenom vidu smještaju.

Ako kao reper uzmemo referentnu 2019. godinu, navedeni parametri na nivou EU su i veći, prosječna popunjenost kapaciteta u hotelskom sektoru u 2019. godini je bila 50%, dok su u Crnoj Gori nešto niži, 26%.

STATISTIKA 

Da bi navedene anomalije promptno otklanjali, ponovo ću naglasiti da je neophodno da se zvanični podaci o broju dolazaka i noćenja u privatnom smještaju publikuju na mjesečnom nivou. To je apsolutno potrebno, jer je nemoguće upravljati turističkim tokovima i popunjenošću kapaciteta, ukoliko nemate permantan update kada je u pitanju broj turista u navedenom vidu smještaja, ali i update u smislu registrovanih kapaciteta, kako bi se otklanjale anomalije u dijelu kapaciteta koji nije inventarizovan.

Po zvaničnim podacima za mart 2024. godine prosječna neto zarada u turizmu je 760€, što je značajno niže od prosjeka na državnom nivou od 825€, što posmatrajući iz tog ugla, rad u turizmu ne čini dovoljno atraktivnim

PRIHVATNI KAPACITET

U navedenom kontekstu, možemo iskoristiti izmjenu legislative u dijelu susjednih zemalja EU, tačnije Hrvatske. Naime, u novom Zakonu o turizmu koji se primijenjuje od početka 2024. godine (od člana 14 do člana 19), jasno su definisani parametri održivosti turističke destinacije, gdje se izračunom prihvatnog kapaciteta ukupnog broja turista omogućava adekvatno funkcionisanje domicilnog stanovništva, ali i ukupne ekonomske i ekološke komponente destinacije. Dakle, navedeni podaci će se koristiti i u domenu prostornog planiranja, što implicira zaustavljanje dalje apartmanizacije.

Pored toga, navedenim zakonom, data su mnogo šira ovlaštenja u kontekstu destinacijskog menadžmenta, kada su u pitanju lokalne turističke organizacije, što omogućava fleksibilni pristup u smislu organizacije turističkih aktivnosti i prilagođavanju turističke tražnje.