PUTEVIMA TRADICIJE
Projekat „Putevima tradicije: studija suhozida na Jegorovom putu“ zajednički su nedavno implementirali Opština Budva, Manastir Praskvica kraj Svetog Stefana i NVO Društvo za kulturni razvoj „Bauo“ iz Petrovca na Moru.
Ključne aktivnosti projekta „Putevima tradicije: studija suhozida na Jegorovom putu“ su realizovane od 25. do 27. aprila na nekoliko lokaliteta na teritoriji budvanske opštine: prvog dana – konferencija u hotelu „Opera“ na Jazu, drugog dana – stručna radionica na Jegorovom putu i trećeg dana – okrugli sto sa lokalnom zajednicom, takođe u hotelu „Opera“.
- Dušan Medin
Važnost očuvanja suhozidne tehnike, drevne metode gradnje koja suštinski predstavlja tehniku zidanja kamenom bez upotrebe veziva
Inicijatorka projekta i predsjednica Organizacionog odbora bila je Jelena Lazić, MA arhitekture, inače aktuelna glavna gradska arhitektica Opštine Budva, koja je u predgovoru prateće publikacije zapisala sljedeće: „Ovo je prilika da zajedno istražimo, raspravimo i promovišemo važnost očuvanja suhozidne tehnike, drevne metode gradnje koja suštinski predstavlja tehniku zidanja kamenom bez upotrebe veziva. Ova tehnika, koja je vjekovima oblikovala pejzaže i činila kulturni identitet mnogih naroda, suočava se sa brojnim izazovima u današnjem svijetu, te je posebno važno prepoznati njenu vrijednost i potencijal. Kamen je od davnina imao izuzetno važnu ulogu u graditeljstvu i arhitekturi, jer je postao simbol izdržljivosti, trajnosti i snage. Tokom istorije korišćen je za izgradnju monumentalnih građevina, utvrđenja, hramova, dvoraca i drugih arhitektonskih remek-djela, koja su opstala vjekovima i svjedoče o vještinama i kreativnosti ljudi koji su ih izgradili. Kamen, kao prirodni materijal, dio je čovjekove iskonske potrebe da se poveže sa prirodom. Kameni hramovi, dvorci, palate i katedrale često su simboli nacionalnog ponosa i kulturnog nasljeđa. Kamen postoji i kao umjetnička ekspresija. On je inspiracija za mnoge umjetnike i arhitekte, te služi kao medij za izražavanje kreativnosti i estetike, ali i kao platforma za umjetničke izraze i dekorativne elemente koji obogaćuju arhitekturu. Kamen je nosilac i spiritualne simbolike i povezuje se sa duhovnošću i religijom, te se koristi u izgradnji svetih mjesta i hramova. U današnjem svijetu simbolika kamena u graditeljstvu može se interpretirati na različite načine, ali njegovi vrijednost i značaj kao temeljnog materijala u kulturnom identitetu ostaju nepromijenjeni.“
I, zaista, gorenavedeno smo svjedočili tokom trodnevnog programa posvećenog suhozidu. Prvi dan (konferencija) svečano su svojim obraćanjima otvorili Jelena Lazić i Dušan Medin, MA, arheolog i izvršni direktor NVO Društva za kulturni razvoj „Bauo“. Za muzički program svečanog otvaranja bile su zadužene učenice JU Škole za osnovno muzičko obrazovanje Budva, Sofija Gavronina (VI razred, gitara) i Vedrana Radević (V razred, flauta).
Predavanja učesnika održana su u okviru četiri tematske sesije. U sklopu prve sesije, pod nazivom „Izazovi zaštite i valorizacije suhozida“, uvodno predavanje održala je dr Petra Zdravković, arheološkinja i pomoćnica direktora Uprave za zaštitu kulturnih dobara sa Cetinja, pod nazivom „Institucionalni i zakonodavni okvir zaštite kulturne baštine u Crnoj Gori. Potom je svoje predavanje održala Dragana Aćimović, arhitektica projektantkinja, ispred firme MA Consulting d. o. o. iz Podgorice, na temu „Suvozidi – (ne)prepoznata vrijednost u procesu prostornog planiranja i uređenja prostora u opštini Budva“.
Druga sesija predavanja nosila je naziv „Suhozidi u kontekstu prostora i zajednice“ u okviru koje je predavanje održao Dragan Mirović, arhitekta firme MA Consulting d. o. o. iz Podgorice, pod nazivom „Suhozidi – od potrebe do kulturnog pejzaža i baštine“. Prvo predavanje treće sesije, pod nazivom „Suhozidi kroz prizmu prošlosti“, održao je Miloš Živanović, MA, iz JU Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, Cetinje, govoreći na temu „Suhozid kao svjedok prošlih vremena – nekoliko arheoloških primjera“. U nastavku je Nikolina Ražnatović, MA arhitekture, iz Restart Ing d. o. o. Budva, izlagala na temu „Prikaz obnove suhozida na potezu kotorskih bedema na brdu Sv. Ivan. Treću sesiju predavanja zaključila je Jelena Lazić, MA arhitekture i glavna gradska arhitektica Opštine Budva – „Damantio memoriae nad tehnikom suhozidne gradnje“.
Jegorov put
Posljednja sesija predavanja konferencije nosila je naziv „Heritološki aspekti suhozida“. Prvo predavanje imala je Aleksandra Kapetanović, arhitektica-konzervatorka EXPEDITIO – Centra za održivi prostorni razvoj iz Kotora, sa naslovom „Suvozidne konstrukcije na katunima u Crnoj Gori“. Naredno i, ujedno, potonje predavanje konferencije održao je Željko Starčević, arheolog iz Agencije za razvoj i zaštitu Orjena d. o. o, iz Herceg Novog, pod nazivom „Pješački putevi građeni u kamenu u tehnici nasuvo – manje poznati dio kulturne baštine“.
Usljed brojnosti i sadržajnosti programa nekolika predavanja planirana za prvi dan pomjerena su za treći dan, kao uvod u okrugli sto sa lokalnom zajednicom. Svi učesnici konferencije dobili su sertifikate od strane organizatora, a uručila ih je glavna gradska arhitektica Opštine Budva. Osim učesnicima, na samom početku programa, zahvalnice su uručene i institucijama i organizacijama koje su na bilo koji način pomogle realizaciju projekta: Turističkoj organizaciji Opštine Budve, JU Škola za osnovno muzičko obrazovanje Budva, hotelu „Opera“ Jaz, kao i predstavnicima institucija sistema iz kojih su došli učesnici.
- Izlaganje dr Petre Zdravković
- Mr Anita Trojanović (4 grada Dragodid)
Jegorov put u Paštrovićima
Drugi dan projekta sadržao je ključnu aktivnost praktične prirode – stručnu radionicu na lokalitetu Jegorov put u Paštrovićima. Prethodno je učesnike projekta „Putevima tradicije“ dočekao i sproveo u obilazak crkve Sv. Nikole, porte i konaka sa riznicom nastojatelj manastira, protosinđel Kliment Boljević, pružajući im informacije o ovoj drevnoj svetinji i nasljeđu koje baštini.
Prema lokalnom zabilježenom predanju, Jegorov put izgradio je jednoruki monah Jegor Stroganov krajem XVIII stoljeća, nekadašnji ocifir iz Rusije, zamonašen u Manastiru Praskvici i zavjetovan na ćutanje, kako bi okajao grijehe zbog jednog ubistva počinjenog u domovini, kada je i izgubio ruku.
„Ovaj put spada u nekategorisane lokalne puteve – seoske puteve. Ovo nije klasičan seoski put – staza koji je neko iskrčio u dovoljnoj širini za prolaz zaprege, već je ovo građena konstrukcija u tehnici suhozida. Prvobitni put je išao od Velike plaže u Miločeru do Čelobrda. Dio puta od Miločera do manastira Praskvica presječen je Jadranskom magistralom i trajno uništen. Trasa puta koja je ovim projektom planirana za sanaciju i rekonstrukciju jeste ona od manastira Praskvica do Čelobrda. Put se pruža u pravcu sjever–jug i savladava visinsku razliku od 157 m u dužini od 730 m. Usječen je u stijenu, u krivinama postavljen u kratkim pravim dužinama, a u većim djelovima prati topografiju terena. Interesantno je da na putu postoje kružni segmenti, ravni i popločani, jasno naznačeni, za koje se ne zna jasno zašto su tako izvedeni. Put je omeđen suhomeđama, ponegdje samo sa jedne, ponegdje sa obje strane. Može se zaključiti da je onaj ko je gradio Jegorov put imao inženjersko znanje i vještine. Put je građen proračunato, tačno, statički stabilno, proporcionalno dimenzijama tadašnjih vozila, maksimalno prilagođen konfiguraciji terena i klimi. Za izgradnju puta je u potpunosti korišćen lokalni kamen, pronađen na situ, bez veziva“ – zapisala je o Jegorovom putu Jelena Lazić.
- Dušan Medin i Jelena Lazić
Prema lokalnom zabilježenom predanju, Jegorov put izgradio je jednoruki monah Jegor Stroganov krajem XVIII stoljeća, nekadašnji ocifir iz Rusije, zamonašen u Manastiru Praskvici i zavjetovan na ćutanje, kako bi okajao grijehe zbog jednog ubistva počinjenog u domovini, kada je i izgubio ruku.
Poslije obilaska manastira, svi smo se uputili prema Jegorovom putu, na čijem je jednom dijelu održana radionica o suhozidnoj tehnici gradnje. Manje djelove koji su bili zapušteni i oronuli, uspjeli su učesnici da očiste i suhozidnom tehnikom osnaže i obnove. Stručnu radionicu predvodili su Željko Starčević, arheolog iz Agencije za razvoj i zaštitu Orjena d. o. o. iz Herceg Novog i mr Anita Trojanović, pejzažna arhitektica i predsjednica Udruge „4 grada Dragodid“ iz Splita.
- Vedrana Radević, flauta, V razred
Uprkos lošim vremenskim uslovima i pljusku koji je gotovo sve vrijeme trajao, osim polaznika projekta, ovoj aktivnosti prisustvovalo je i više volontera iz lokalne zajednice, pružajući svoj doprinos obnovi djelova Jegorovog puta. Tom prilikom, voditelji radionice su istakli da je ključni problem u očuvanju suhozidne baštine gubitak prenosa lokalne vještine gradnje, čime dolazi do nemogućnosti obnove ovih kamenih struktura na tradicionalan način. Stoga dolazi do gubitka važnog segmenta naše materijalne i nematerijalne kulture i zaostavštine, koje su vjekovima njegovane na ovom prostoru, čineći ga jedinstvenim. S druge strane, turistički potencijali suhozidne baštine su brojni, iako u Crnoj Gori nedovoljno prepoznati i iskorišćeni. Na osnovu brojnih primjera iz bližeg i daljeg okruženja, poznato je da pravilno upravljanje kulturnom baštinom (pa i suhozidima) predstavlja snažan potencijal za brojne ekonomske i socijalne benefite, a ne isključivo trošak za društvo.
Turistički potencijali suhozidne baštine su brojni, iako u Crnoj Gori nedovoljno prepoznati i iskorišćeni
Cilj stručne radionice, kao i cjelokupnog projekta „Putevima tradicije“
Cilj ovog projekta podrazumijeva podsticanje prenosa znanja i saradnje između stručnjaka, istraživača, praktičara, lokalne zajednice i donosilaca odluka kako bi svi zajedno radili na očuvanju suhozidne tehnike kao vrijednog segmenta lokalnog nasljeđa. „Želimo da probudimo svijest o vrijednosti ove tradicije, podstaknemo obrazovanje i obučavanje o suhozidnoj tehnici, te probudimo inovativne pristupe u očuvanju i revitalizaciji različitih arhitektonskih i urbanističkih oblika u zidanju čistim kamenom“ – naveli su tada iz organizacionog tima projekta „Putevima tradicije“.
Posljednji dan protekao je takođe radno, u hotelu „Opera“, gdje je na početku održano predavanje Dušana Medina na temu suhozidnog nasljeđa, izazova i mogućnosti koje sa sobom nose njegova zaštita i valorizacija. U nastavku je mr Anita Trojanović, pejzažna arhitektica iz Hrvatske govorila o brojnim aktivnostima, odnosno primjerima pozitivne prakse organizacije „4 grada Dragodid“, između ostalog, o radionicama izrade suhozida sa lokalnom zajednicom, mapiranjem suhozidne baštine, izradom smjernica za valorizaciju, modelima promocije u javnosti itd.
Ovo nije klasičan seoski put – staza koji je neko iskrčio u dovoljnoj širini za prolaz zaprege, već je ovo građena konstrukcija u tehnici suhozida. Prvobitni put je išao od Velike plaže u Miločeru do Čelobrda
Na samom kraju održan je okrugli sto sa učesnicima projekta i lokalnom zajednicom, kojim su predsjedavali Jelena Lazić i Dušan Medin. Tokom višesatne rasprave zaključeno je, pored ostalog, da suhozidna baština predstavlja vrijedan kulturni i privredni potencijal, ali da je umnogome ugrožena, kako njena materijalna struktura u prostoru, tako i tradicionalna znanja i vještine njene izrade. Za početak, potrebno je mapirati suhozidne strukture na teritoriji opštine Budva (ali i šire), dokumentovati ih sa stručnog aspekta, naučno obraditi, publikovati i, konačno, predstaviti javnosti kroz različite medije. Sa lokalnom zajednicom, ali i stručnjacima iz domena arhitekture, arheologije, konzervacije, etnologije itd., zatim sa zanatlijama i drugim ciljnim grupama, trebalo bi raditi na formalnoj i neformalnoj edukaciji u smislu sticanja znanja i vještina gradnje ,,usuvo“. Takođe, učesnici projekta pozdravili su namjeru Opštine Budva da se prema Upravi za zaštitu kulturnih dobara upute inicijative za zaštitu i materijalne i nematerijalne baštine u vezi sa suhozidom kao kulturnog dobra.
